RENESANS:

Teatr włoski: Za początek renesansu w teatrze przyjmuje się rok 1486 kiedy to miało miejsce pierwsze wystawienie tragedii Seneki przez humanistów rzymskich jak również wystawienie na dworze księcia Ferrary komedii Plauta. Podstawa do przekształceń sceny w teatrze europejskim stał się druk traktatu Witruwiusza „O architekturze”. Wystawiano głównie komedie, które przyćmiły pozostałe gatunki sceniczne. Teatr włoski dzielił się na dwa rodzaje. 1. tzw. Komedia dell’arte czyli komedia ludowa. Główną rolę odgrywała w niej plastyka Powtarzalność postaci scenicznych w każdym scenariuszu doprowadziła do utrwalenia się pewnych komicznych typów, o charakterystycznym wyglądzie i zachowaniu, zwanych maskami- element stały. Posiada on wiele czynników, np. postacie, ich funkcje, sytuacje. Jednak Sztuka tego teatru opierała się na improwizacji. Aktorzy, biorąc sobie za kanwę szkicowy scenariusz, swobodnie improwizowali, wymyślali teksty stosowne do sytuacji, tworzyli zabawne gagi, zwane wówczas lazze, popisywali się sztuczkami zręcznościowymi, które często dochodziły nawet do umiejętności akrobatycznych. Wyjątkiem było dopuszczanie na scenę kobiet. 2. to tzw. Commedia erudita czyli komedia literacka, która przede wszystkim wzorowała się na literaturze starożytnej. Komedia dell’arte bardzo mocno wpłynęła na inne kraje Europy. Zwłaszcza do Francji i Polski. W 1490 zastosowano pierwszą scenę obrotową, a wielkie widowiska wskrzeszały tradycje starożytne. Rzymu a komedia zas przyćmiła inne gatunki. W 1. poł. XVII w. powstają budynki teatralne, które - wraz ze sceną pudełkową - staną się wzorcem eur. architektury teatralnej aż do końca XIX w., choć życie teatralne samych Włoch zdominowała w tym czasie opera.

Teatr angielski: na pocz. XVI w. istniało już kilka zawodowych grup aktorskich, z których rozwinął się tzw. teatr elżbietański; Aktorzy w teatrze angielskim grali bez masek, przy świetle dziennym dlatego tak ważna w nim była: mimika, recytacja bardzo dużą wagę przywiązywało się do ogólnego rzemiosła aktora. Pierwszy teatr w Anglii został wybudowany w Londynie w 1576r. nazwano go „The Theatre” i dał początek ogromnemu rozkwitowi życia teatralnego w Londynie. Był to budynek drewniany, nie posiadający stropu i mający scenę w formie platformy wystającej na środek widowni, zaprojektowaną tak aby widzowie mogli z 3 stron otaczać grających aktorów. Królowa Elżbieta osobiście nie utrzymywała własnego zespołu, ale bardzo wspierała i patronowała angielskim aktorom. W tym czasie rywalizowały ze soba dwie trupy aktorskie: Słudzy Lorda Admirała oraz Słudzy Lorda Szambelana. W 1599 roku powstał nowy teatr w dzielnicy Southwark - "The Globe", z którym nierozerwalnie związany jest Szekspir. W tym teatrze grał i dla niego pisał swe sztuki. Budynek spłonął w 1613 roku na skutek pożaru wywołanego zaprószeniem ognia w trakcie wystawiania sztuki pt. "Henryk VIII". Został odbudowany w kilka lat później a w 1644 roku rozebrany. A ostatecznie odbudowano go dopiero po ponad trzystu latach, w 1996 roku. Typowy teatr elżbietański mieścił od 2-3 tys. Widzów miejscami gł. stojącymi. Kolista scena-dwukondygnacyjna- była rodzajem platformy od kilku do kilkunastu metrów i otoczona z trzech stron widownią. W teatrze tym role kobiece do 2 poł. XVII w. grali wyłącznie mężczyźni, potem dołączyły do nich kobiety. W święta trupa aktorska gościła na królewskim dworze. Teatr był ulubiona rozrywka wszystkich sfer. Odwiedzanie go krytykowali jednak duchowni, wynikało to z tego, iż ludzie związani z teatrem nie cieszyli się zbyt dobra reputacją. życie teatralne Anglii przerwała w latach 1642-60 wojna domowa. Po niej dawna scena elżbietańska przekształciła się stopniowo w scenę typu pudełkowego- włoskiego. 1891 powstał „Independent Theatre”, zał. przez J. Greina, który wprowadził na scenę repertuar nowoczesny a reformatorską działalność rozpoczął G. Craig; powstało tez wiele teatrów tzw. repertuarowych w Londynie i na prowincji (Birmingham, Liverpool, Manchester).


Ciekawostki: 1.W trupie Sług Lorda Admirała występowali m.in. Jonson i Deker; ze Sługami Lorda Szambelana zaś był związany sam m.in. Szekspir.
2. „The Teathre” wybudował James Burbage, aktor i stolarz. Tak naprawdę znajdował się on w Shoreditch -na przedmieściach Londynu. Zaraz po spłaceniu wysoko procentowych pożyczek Burbage wyciągnął niezły zysk i tym samym z zmusił konkurencję do ogromnego wysiłku finansowego: budowy nowych gmachów teatralnych.
3. w "The Globe" premierowym przedstawieniem było najprawdopodobniej dzieło Szekspira - był to albo "Henryk V" albo "Juliusz Cezar".
4. Nazwa teatru (tłumaczona częstokroć jako ''Pod Kulą Ziemską") pochodzi od postaci Herkulesa, umieszczonej nad wejściem, a dźwigającej na swych plecach kulę ziemską.
5. Dziś w "The Globe" znajduje się muzeum i teatr, w którym najlepsi aktorzy grają m.in sztuki Szekspira.

Teatr królewski: zaliczał się do jednego z lepszych, w Polsce funkcjonował na wysokim poziomie. Muzycy tam grający najczęściej byli z pochodzenia Włochami, Anglikami, ale zdarzali się również Polacy. Ocalał w nim bliższy związek z teatrem świeckim. Ludwika Maria i Maria Kazimiera utrzymywały stały kontakt z Paryżem stad ciągła świeżość tego teatru w Polsce. Do końca XVII w. Repertuary dworskie były wykonywane wyłącznie przez dworzan. Powszechne były wtedy języki obce głównie włoski i francuski. Język polski nie należał do często używanych języków na salonach. August II bardzo rozbudował(fizycznie) teatr. Miał być to oddzielny gmach prawzór innych teatrów mających powstawać w całym kraju. Posiadał dużą scenę, kulisy, oddzielne lawy dla szlachty i mieszczan oraz 4. kondygnacje lóż. Mieścił 500 widzów. Otwarty został 3.08. 1748 r. Ogólna piecze nad życiem teatralnym Sprawowali tzw. Mistrz rozrywek.
Libretta oper i kantat drukowano w przekładzie polskim Andrzeja Załuskiego.
Teatr magnacki: Wzrost potęgi magnatów jeśli magnat założył szkole, uczniowie byli aktorami. Zespoły sprowadzane z zagranicy dwór magnacki miał olśniewać, stad podobieństwo do królewskiego. Magnaci mieli większy kontakt z publika grając w języku ojczystym, który u krola był prawie niesłyszalny. Magnaci sprostając swym ambicja sami próbowali pisać sztuki często na swój wewnętrzy teatralny użytek. Od pol. XVII w. Pojawiało się wielu dramatopisarzy. Do największych zalicz asie Stanisława Lubomirskiego. Dopuszczali szlachtę ale patrzac na nia”z gory”. Pierwszy polski teatr w którym rządzi kobieta, Franciszka, Urszula Radziwiłłówna, zona Michala”rynbenski”. Mocno wpływała na teatr. Układała sztuki, obmyślała ich charakter, i wreszcie zaczęła sama je pisać. Teatr odmienny od jezuickiego. Stanowił przejaw sarmatyzmu w wydaniu magnackim.

Komedia rybałtowska: własny typ teatru klas niższych. Klecha i kantor, którzy w tamtych czasach pracowali w szkołach przykościelnych, wiejskich z czasem stawali się aktorami komedii grywanych na zapustach. W grze brali udział również: rybałt- żak, który z przyczyn najczęściej finansowych nie skończył nauki i senior- często o stopniu naukowym.
Komedia zawdzięcza swą nazwę od przezwiska jakie nadali wszystkim pracownikom szkół parafialnych przedstawiciele klas wyższych. „Rybałci” zaś tworzyli komedie, które sami nazywali w ten sam sposób.

Komedia rybałtowska i teatr królewski to najciekawsze przejawy teatru za czasów Wazów.

Teatr szkolny; Od poł. XVI w. głównie grany w języku łacińskim przez studentów. Miały na celu wyćwiczyć uczniów w retoryce łacińskiej. Przedstawienia miały działać przede wszystkim na wykonawców. Obowiązkowe było wystawienie sztuki na otwarcie a od poł. XVII w. Również na zakończenie roku szkolnego. Czasem przedstawiano duże utwory dla gości z okolicy. Teatry szkolne różniły się miedzy sobą grupami wyznaniowymi( na zachodzie przeważali protestanci). Najliczniejsze były szkoły jezuickie, które na terenach Polski występowały od 1564 roku i rozrastały się bardzo szybko po całym jej terenie. Często świetnie wysposażone. Repertuar dzielił się na kilka grup: utwory okolicznościowe, wystawiane często pod gołym niebem z tłumem statystów, czasem w siedzibach magnatów; kontynuacja dawnego repertuaru religijnego. Cały repertuar był rozwinięciem moralitetów i misteriów. Był to teatr bez kobiet. Aluzyjność miała swe zasady podczas wystawiania sztuk, np. Ignorancja przedstawiana była jako postać pokryta rybimi łuskami, błąd-strój podróżny, honor-ubrany był na purpurowo a rozum-na niebiesko.prawda z lustrem, waga, z gałęzią palmowa; sprawiedliwość z mieczem, miłosierdzie z płonącym sercem. Od XVIII w. W teatrze tym zauważa się wpływ reformy dokonanej przez jezuitów francuskich. Zakonnicy zwalczali teatr świecki. We Francji walka ta została przegna w przeciwieństwie do Polski.
Teatr szlachecki: amatorski, okolicznościowy nowoczesny, nie trwonił od intryg miłosnych.

W XVII w, w Polsce miał miejsce szybki rozkwit Misteriów, szopek, jasełek i pastorałek(pierwsza pastorałka była wystawiona przez jezuitów w Kościele Marii Magdaleny w Poznaniu w 1573 roku).

Opera: W tym okresie była bardziej traktowana jak gatunek dramatyczny ze zwiększona ekspresja muzyczna a po włosku zwana dramma per musica (Sama nazwa opery wkroczyła do życia kulturalnego w 2 poł. XVII w.). Do Polski sprowadził ja król Władysław IV jeszcze pierwszej fazie jej rozwoju. W 1. pol XVIII w. Rozwinęla się forma opery tzw. Komicznej czyli buffa. Nazwa pochodzi od włoskiego buffone - błazen. Do powstania tej formy doprowadziło usamodzielnienie się intermediów, które początkowo grane były po to, aby zapełnić przerwy pomiędzy aktami włoskiej opery seria. Były to pierwotnie sceny o niewybrednej akcji, złożone z dialogu, arii i recytatywu, z postaciami commedia dell'arte. Za pierwszą operę buffa uważa się La serva padrona ("Służąca panią") Giovanniego Battisty Pergolesiego, która powstała w 1733 roku. Na skutek popularności La serva padrona intermedia zmieniły status z wesołego przerywnika muzycznego na odrębny gatunek muzyczny. Wystawienie jej w roku 1752 w Paryżu wywołało spór pomiędzy buffonistami - zwolennikami muzyki włoskiej, a antybufonistami, opowiadającymi się za sztywną i dostojną operą. Odtąd Francja przyswoiła sobie formę opery komicznej i wkrótce prześcignęła na tym polu Włochów.

Ciekawostki: 1. Zwolennikiem opery buffa był między innymi Jean Jacques Rousseau
2. Niezrównanymi twórcami tej formy opery we Francji byli: N. Dalayrac, N. Isouard, F. A. Boieldieu, D. Auber i A. Adam we Włoszech zaś: G. Paisiello, P. Guglielmi i D. Cimarosa, którego opery buffa uważane są za zapowiedź romantycznego belcanta. Za szczyt osiągnięć w dziedzinie opery komicznej uznać można Wesele Figara i Così fan tutte Mozarta, a także Cyrulika sewilskiego Gioacchino A. Rossiniego.


Największą siła francuskiego teatru była komedia satyryczna, która cieszyła się największym zainteresowaniem poza granicami tego państwa. W Polsce zas rozwijała się za panowania Władysława IV w 2 pol. XVII w. Jednak przestała istnieć jak również komedia szlachecka i rybałtowska. W tym czasie obniżał się poziom kulturalny i razem z upadkiem gospodarczym zubożała duchowość.

Misterium ”nowe”: Widowiska religijne bardzo odróżniały Polskę od innych krajów przy tym były szczerze religijne. Misterium spośród wszystkich tych widowisk cieszyło się największa popularnością. Asymilowało nowe barokowe środki wyrazu. Często sięga ono jednak tradycji teatru liturgicznego. Najciekawszy jest utwór ”Utarczka krwawie wojującego Boga” anonimowego autora, który pozostawił w nim wiele inscenizacyjnych wskazówek. Widzowie gromadzili się przed boczna kaplica, z krzyzem na którym wisiala figura z ruchomymi ramionami. Pod koniec przedstawienia( w Wielki Piątek) rzezbe niesiono do grobu. Wczesniej jednak postac była grana przez aktora. Tekst był napisany samodzielnie polskim wierszem. Wszystko to nadaje widowisku cechy misterium i moralitetu, gdyz miedzy fragm. Pasji wpleciono typowy moralitetowy watek grzesznika zwiedzionego przez swiat i fortune bezskutecznie napomnianego Męką Pańska. Cale widowisko musialo być barwne, sugestywne, zwarte.
Poza wykorzystaniem moralitetu i unowoczesnieniem wstawek komicznych gatunek ten nie przetrwal. W Polsce wystepowal kierunek z jedna koncpecja ludzkiego losu, w Hiszpanii zaś, gdzie tez zwyciezyla kontrreformacja, scieraly się rozne warianty mysli katolickiej.

Teatr Narodowy: Powstał w 1765 roku z inicjatywy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Była to pierwsza w kraju scena publiczna ze stałym i zawodowym zespołem składającym się z polskich artystów. Teatr został wykreowany jako miejsce krzewienia idei oświeceniowych i polemiki z kulturą sarmacką. Najciekawszym twórcą repertuaru pierwszych sezonów teatru był jezuita, Franciszek Bohomolec przeciwstawiający w swoich sztukach "starego" Polaka typowi bohatera "nowej daty" - człowieka otwartego na świat, krytycznie patrzącego na tradycję i aktualne stosunki społeczne. Pierwsza premiera inaugurująca działalność Teatru Narodowego - Bielawskiego - odbyła się 19 listopada 1765 roku w gmachu warszawskiej Operalni przy ulicy Królewskiej. Budynek ten polski zespół dzielił z zespołem francuskim, niemieckim i włoskim. Nazwa wzięła się od języka ojczystego, w którym grane były sztuki rodzimych aktorów. Sama nazwa Teatr Narodowy jeszcze nie istaniała., dopiero po kilkunastu latach usankcjonowano tę właśnie nazwę. W 1774 roku teatr przeniósł się do Pałacu Radziwiłłów na Krakowskim Przedmieściu. Po czterech latach uzyskał nową siedzibę specjalnie wybudowaną dla jego potrzeb. Uroczyste otwarcie gmachu na Placu Krasińskich odbyło się w piętnastą rocznicę elekcji Stanisława Augusta. W teatrze obok polskiego zespołu występowali, tak jak wcześniej, aktorzy niemieccy, francuscy, artyści włoskiej opery. Międzynarodowe sąsiedztwo sprzyjało polskiej grupie. Miała kontakt z różnymi stylami i formami widowisk. Konkurencja między trupami zmuszała do ciągłego podnoszenie kwalifikacji i starania się o coraz ciekawszy repertuar pisany w języku narodowym. W zespole Teatru Narodowego grało na stałe około 20 aktorów. W 1829 roku otwarto drugą scenę Teatru Narodowego - Teatr Rozmaitości na Krakowskim Przedmieściu. W 1833 roku oddano do użytku aktorów nową, okazałą budowlę Teatru Narodowego na Placu Teatralnym. Gmach zaprojektował Antonio Corazzi. Miał cztery kondygnacje lóż, galerię z paradyzem oraz parter z krzesłami. Z powodu tego iż władze rosyjskie nie wyrazily zgody na nazwę „narodowy” teatr nazwano Teatrem Wielkim. Grano w nim przede wszystkim przedstawienia muzyczne. Dla zespołu dramatu przeznaczono prowizoryczną scenę kameralną, a w 1836 roku zorganizowano w prawym skrzydle teatr na 800 miejsc, nowy Teatr Rozmaitości. Na scenie królował francuski melodramat. Szekspir pojawił się tylko raz, zagrano dwie premiery Schillera, pierwszą tragedię Hugo „BURGRAFÓW” zagrano w 1860 roku. Najciekawsza była komedia. Wśród aktorów teatru najpopularniejszym w tym czasie był Wojciech Bogusławski. Zadebiutował on w 1778r. Własnie na deskach ów teatru w roli amanta, ale grywał również starców, władców, czy tyranów. Po przygodzie ze scena lwowska Bogusławski wrócił do Warszawy i został zaangażowany do Teatru Narodowego. W 1783r. został dyrektorem polskiego zespołu aktorskiego. Kierował teatrem w latach 1783-85, 1790-94 oraz 1799-1814. Grał w nim zaś prawie do swej śmierci, bo do 1827 roku. Szczególnie gorący był okres drugiej dyrekcji warszawskiej Bogusławskiego, bowiem przypadł na lata Sejmu Czteroletniego i Insurekcji Kościuszkowskiej. Jest to okres budowania sceny narodowej z prawdziwego zdarzenia z jej artystyczną, społeczną i obywatelską misją. Bogusławski uważał teatr przede wszystkim za szkołę dobrych obyczajów, traktował go jako trybunę, z której można głosić idee narodowe. W burzliwych czasach Sejmu Czteroletniego na scenie Narodowej dyskutowano o reformach państwa. Bogusławski, zwolennik obozu reform, wprowadzał repertuar podejmujący najważniejsze sprawy Polaków. Sam także pisał dla teatru. Obok tragedii klasycznych wprowadził na polskie sceny także Szekspira, którego grano w tłumaczeniu z przeróbek. Sam napisał kilka utworów oryginalnych, a poza tym tłumaczył, adaptował, przerabiał i dostosowywał do realiów polskich wiele sztuk francuskich, niemieckich, angielskich, włoskich; jest autorem ponad osiemdziesięciu tragedii, komedii, dram i librett operowych. Początkowo Bogusławski hołdował francuskim regułom klasycznym, później jednak propagował przede wszystkim umoralniające i bliższe życiu niemieckie dramy. Swoich współpracowników uczył gestu i wymowy, dbał o większą naturalność aktorskiego przekazu. Bogusławski przyczynił się do rozwoju wielu aktorskich talentów. W 1811 roku zorganizował pierwszą w Polsce Szkołę Dramatyczną. Tymczasem warszawskie środowisko literackie rozpoczęło kampanię na rzecz rozwoju Klasycyzmu w Polsce, który objąć miał również scenę. W 1814 roku nowym antreprenerem Teatru Narodowego został Ludwik Osiński, wspierany przez utworzone w 1815 roku Teatralne Towarzystwo Iksów. Na kilka sezonów scena narodowa stała się szkołą wysokiego wiersza i pięknej recytacji. W repertuarze pojawiły się tragedie Racine'a i nowe tragedie polskie.
Ciekawostki: 1.spod opieki Boguslawskiego wyszli tacy pozniejsi mistrzowie sceny jak: Kazimierz Owsiński, Alojzy Żółkowski, Agnieszka i Tomasz Truskolascy, Franciszka Pierożyńska, Bonawentura Kudlicz, Józefa Ledóchowska, Ludwik Dmuszewski.
2.za najsłynniejsze swoje dzieło „CUD MNIEMANY, CZYLI KRAKOWICY I GÓRALE” (1794), pierwszą polską operę z muzyką Stefaniego, która została wystawiona w przededniu wybuchu powstania i zdjęta przez cenzurę po trzech przedstawieniach Bogusławski miał być aresztowany, ale podobno dzięki interwencji marszałka wielkiego koronnego Moszyńskiego, do tego nie doszło.

Collegium Nobilium: szkoła wyższa, założona w Warszawie przez pijara Stanisława Konarskiego w 1740, początkowo jako Collegium Novum na ulicy Długiej, następnie przeniesiona do specjalnie dla niej wybudowanego gmachu przy ulicy Miodowej (mieści się tam obecnie Akademia Teatralna im. Aleksandra Zelwerowicza), a po latach przeniesiona na Żoliborz do jurydyki Szymanowska, gdzie działała do roku 1832. (nazwę zmieniono jesienią 1741). Była to szkoła dla arystokratycznych elit, przyszłych rządców Polski. Było ono przeznaczone głównie dla synów magnackich, kształciło ich jako przyszłych kierowników państwa w duchu obywatelskim i patriotycznym. Kolegium dzieliło się na 5 klas, nauka trwała 8 lat (klasy II, IV oraz V były dwuletnie). Konarski dobrał wykształconą kadrę nauczycielską, wprowadził nowoczesne metody nauczania, rozszerzył program o dodatkowe przedmioty (np. historię, prawo, ekonomię, nauki ścisłe) oraz ograniczył łacinę na rzecz języka polskiego. Dbano o wykształcenie jasnego, precyzyjnego sposobu wysławiania się i argumentowania wzorowanego na zasadach starożytnej "cycerońskiej" retoryki. W Collegium Nobilium po raz pierwszy w Polsce do wykształcenia średniego wprowadzono w szerokim zakresie nauki matematyczno-przyrodnicze, ekonomię, prawo polskie i międzynarodowe, naukę języków nowożytnych, a także lekturę pisarzy nowożytnych. Wzorem zachodnich "akademii szlacheckich" ćwiczono uczniów w dobrych manierach, konwersacjach i szermierce. Collegium było właściwie szkołą prywatną, ale otrzymywało pieniądze ze źródeł państwowych.
Ciekawostki: W szkole tej wykładali: onufry kopczyński, Adam Stanisław Naruszewicz, Antoni Wisniewski. Wśród absolwentów są: Ignacy Potocki, Stanisław kostka potocki, Tadeusz Mostowski.

"Literatura powszechna wg jana Tomkowskiego"